Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Lapunov v. Rusya (başvuru no. 28834/19) davasında 19 Eylül 2023 tarihli Daire kararında, oy birliği ile, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin:
3. maddesinin (işkence yasağı),
3. maddesiyle bağlantılı olarak 14. maddesinin (ayrımcılık yasağı),
ve 5. maddesinin (özgürlük ve güvenlik hakkı) ihlal edildiğine karar vermiştir.
Dava, Bay Lapunov’un Grozni’deki iş yerinden yerel polis merkezine götürüldüğü ve burada, diğer erkeklerle birlikte, cinsel yönelimi nedeniyle polis memurları tarafından ciddi bir şekilde dövüldüğü ve tehdit edildiği iddiasıyla ilgilidir. Bu iddialar, Çeçenistan Cumhuriyeti’nde eşcinsel ya da eşcinsel olduğu varsayılan kişilere yönelik olarak oradaki yetkililer tarafından yapıldığı bildirilen bir “tasfiyenin” arka planına dayandırılmıştır.
Mahkeme, özellikle Bay Lapunov’un, Devlet görevlileri tarafından yapılan -Mahkeme’nin işkence olarak nitelendirdiği- kötü muameleyi ikna edici bir şekilde anlattığını ve Hükümet’in bu iddiaları çürütemediğini; bu iddialara ilişkin soruşturmanın ciddi şekilde kusurlu ve bağımsızlıktan yoksun olduğunu ve yetkililerin, Devlet görevlilerinin Bay Lapunov’a işkence yaparken olası homofobik saikini dikkate almadıklarını tespit etmiştir.
Davanın hukuki özetine Mahkeme’nin veritabanı olan HUDOC’tan ulaşılabilir.
Temel olgular
Başvurucu Maksim Grigoryevich Lapunov, 1987 yılında doğmuş bir Rus vatandaşıdır ve Sargatskoye’de (Omsk Bölgesi, Rusya) yaşamaktadır. Başvurucu, açık eşcinsel bir erkektir. Bir arkadaşının polis tarafından alıkonulduğu olaydan birkaç gün sonra, Bay Lapunov, 16 Mart 2017 tarihinde Grozni’deki Grand Park yakınlarında balon satarken, olay yerinde bulunan yaklaşık 50 kişiye rağmen bir polis memuru tarafından arabaya sürüklenmiştir. Diğer polis memurları olayı araştırmak için gelmiş, Bay Lapunov’un ve arabanın plakasının bilgilerini aldıktan sonra oradan ayrılmıştır.
Bay Lapunov’un telefonu alınmış ve kendisine cinayet şüphelisi olduğu söylenmiştir. Başvurucu, Çeçen polis merkezine götürülmüş ve başına çuval geçirilmiştir. Üst düzey bir memur tarafından memurun ofisinde sorgulanmış, memur Bay Lapunov’un cep telefonundaki mesajları okumuştur. Başvurucu, “Çeçen erkekleri baştan çıkarmak amacıyla” Çeçenistan’a gelmekle suçlanmıştır. Sorulara cevap vermeyi reddedince dövülmüştür.
Memurlar, Bay Lapunov’u o da o sırada gözaltına alınan bir tanıdığı ile (Bay T.) görüştürmüştür. Binanın bodrum katında bulunan komşu hücrelere konulmuşlardı; Bay Lapunov’un hücresi kan ile kaplanmıştır. Başvurucu daha sonra Bay T.’nin PVC boru parçası ile dövüldüğünü görmüştür. Dördüncü gün Bay Lapunov’a Bay T.’nin “Fransa’ya gönderildiği” söylenmiştir; bu öldürmek için kullanılan bir örtmece ifade olduğundan başvurucu, Bay T.’nin kendisini esir alanlar tarafından öldürüldüğünü varsaymıştır.
Eşcinsel olması nedeniyle başvurucuyu “cezalandırmak” amacıyla Bay Lapunov’a cinsel saldırıda bulunulmaya çalışılmıştır. Başvurucu buna direnmiş ancak iki polis memuru tarafından PVC borularla feci şekilde dövülmüştür. Kanı hücrenin duvarlarını lekelemiştir. 28 Mart 2017 tarihinde, Bay Lapunov ailesiyle birlikte daha önceki üst düzey polis memuru tarafından tekrar tehdit edilmiştir. Orada bulunan memurlar, üzerinde parmak izi olması için başvurucunun eline bir silah vermiş ve başvurucuyu okuyamadığı bazı belgeleri imzalamaya zorlamıştır. Daha sonra, Memur M.B. tarafından bir cep telefonu kamerasına çekilirken kişisel bilgilerini ve cinsel ilişkilerine dair bilgileri okumaya ve arkadaşlarının adresleri hakkında bilgi vermeye zorlanmıştır. Odada bulunan müfettişlerden biri olan Bay S., daha sonra Bay Lapunov’un kaybolmasıyla ilgili soruşturmada görevlendirilmiştir.
Bay Lapunov, tren istasyonuna götürülmüş ve Pyatigorsk’a giden bir bilet verilmiştir. Uçağa binmek yerine, bazı kişilere gözaltına alındığını söylemiş, cinsel yönelimi nedeniyle bodrumda gözaltında tutulan başka bir adamın akrabalarını bilgilendirmiş ve ardından Soçi’ye gitmiştir. Yaralarının fotoğraflarını çekmiş ancak korkudan doktora gidememiştir. Nisan 2017’de Perm yakınlarındaki bir akrabasının evine taşınmıştır.
Ön soruşturma ve mahkeme
Sayın Lapunov’un ve belirli sivil toplum örgütlerinin 2017 yazında yaptığı baskıların ardından, Kuzey Kafkasya Bölgesi’ndeki Rus Soruşturma Komitesi tarafından bir ön soruşturma başlatılmıştır. Çeçen polisi, başından itibaren soruşturmaya dahil olmuştur.
Bay Lapunov’un kendi seçtiği yasal temsilci ile temsil edilmesi birkaç kez reddedilmiştir. Yetkililer tarafından sorgulanmış ve olaylarla ilgili ayrıntılı bir açıklama yapmıştır ve bir doktor tarafından muayene edilmesi de dahil olmak üzere diğer soruşturma adımları atılmıştır. Ekim 2017’de müfettişler tam teşekküllü bir soruşturma açmayı reddetmiş ancak bu karar müfettişlerin üstleri tarafından reddedilmiştir. Aynı yılın Kasım ayında polislerin ifadeleri alınmış ancak polisler, Bay Lapunov’un gözaltına alınmadığını ve polis merkezinde MOBESE kameraları olmadığını iddia etmiştir. Diğer tanıklar da Bay Lapunov ile temas kurduklarını inkar etmiştir. Tam teşekküllü bir soruşturma açılmasını reddeden kararlar, Kasım ve Aralık 2017 ile Şubat ve Mart 2018’de verilmiştir. Müfettişler, tehditlere maruz kalmasına rağmen Bay Lapunov ile ilgili koruyucu tedbirler almayı iki kez reddetmiştir.
Bay Lapunov, tam teşekküllü bir soruşturma açılmasını reddeden kararlara karşı mahkemeye başvurarak, müfettişlerin, diğer adımların yanı sıra, yaralarının fotoğraflarını dava dosyasına dahil etmediklerini; bu yaraları gören tanıkların ifadelerini almadıklarını ve o dönemde cep telefonunun yerini doğrulamadıklarını ileri sürmüştür. Sadece bir ceza davası açılmasının diğer gerekli adımların atılmasına olanak sağlayacağını vurgulamıştır. Bu itiraz, Ağustos 2018’de reddedilmiştir. Bay Lapunov, kararı istinaf etmiş ancak Stavropol Bölge Mahkemesi alt mahkemenin kararını onamıştır.
Diğer Bilgiler
Bay Lapunov, söz konusu olaylardan kısa bir süre sonra Rusya’yı terk etmiş, daha sonra psikolojik tedavi görmüş ve travma sonrası stres bozukluğu (PTSD) yaşadığı sonucuna varan bir rapor almıştır.
Çeçenistan’daki Durumun Arka Planı
Uluslararası ve Rus medyası ile çeşitli sivil toplum kuruluşları, Aralık 2016 ile Mayıs 2017 arasında Çeçen Cumhuriyeti’nde varsayılan ya da gerçek cinsel yönelimleri temelinde insanlara yönelik çeşitli “tasfiye” “dalgalarının” meydana geldiğine dair kapsamlı raporlar hazırlamıştır. Bu zulüm, keyfi ve hukuka aykırı gözaltılar, tutuklamalar, işkence, zorla kaybetmeler ve yargısız infazlardan oluşan bir örüntüyü içermiştir.
Aralarında Uluslararası Af Örgütü, İnsan Hakları İzleme Örgütü ve Freedom House’un yanı sıra Rus LGBT Ağı ve Novaya Gazeta’nın da bulunduğu çok sayıda uluslararası insan hakları örgütü etkili bir soruşturma başlatılması için çağrıda bulunmuştur ancak hiçbir soruşturma başlatılmamıştır. Bu durum, Çeçen değil Rus kökenli olan Bay Lapunov resmi bir şikayette bulunmasına kadar sürmüştür.
Şikayetler, usul ve Mahkeme’nin oluşumu
Başvurucu, 3. maddeye (işkence yasağı), 14. maddeye (ayrımcılık yasağı) ve 5. maddeye (özgürlük ve güvenlik hakkı) dayanarak, Çeçen polis memurları tarafından cinsel yönelimi nedeniyle işkenceye maruz bırakıldığını ve hukuka aykırı olarak alıkonulduğunu ve bu konudaki soruşturmanın etkili olmadığını iddia etmiştir.
Başvuru, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne 24 Mayıs 2019 tarihinde yapılmıştır.
Aşağıdaki üçüncü taraflara üçüncü taraf görüşü sunma izni verilmiştir: Uluslararası Lezbiyen, Gey, Biseksüel, Trans ve İnterseks Derneği (ILGA-Europe) Avrupa Bölgesi; Avrupa’da Bireysel Haklar Danışma Merkezi (AIRE Centre); Uluslararası İnsan Hakları Federasyonu (FIDH); Uluslararası Hukukçular Komisyonu (ICJ); REDRESS; İşkenceye Karşı Dünya Örgütü (OMCT); Eşit Haklar (Equal Rights Trust); Avrupa İnsan Hakları Savunuculuk Merkezi (EHRAC); ve İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW).
Karar, aşağıda isimleri geçen yedi hakimden oluşan Daire tarafından verilmiştir:
Başkan Pere Pastor Vilanova (Andorra),
Jolien Schukking (Hollanda),
Yonko Grozev (Bulgaristan),
Georgios A. Serghides (Kıbrıs),
Peeter Roosma (Estonya),
Andreas Zünd (İsviçre),
Oddný Mjöll Arnardóttir (İzlanda)
ve ayrıca Olga Chernishova (Bölüm Yazı İşleri Müdür Yardımcısı)
Mahkeme’nin kararı
Mahkeme, Sözleşme’nin ihlal edildiği iddiasına yol açan olayların, Rusya’nın Avrupa Sözleşmesi’ne taraf olmaktan çıktığı tarih olan 16 Eylül 2022’den önce gerçekleşmiş olması nedeniyle, davaya bakma yetkisine sahip olduğunu tespit etmiştir.
Madde 3
Bay Lapunov’un Tedavisi
Bay Lapunov, gözaltındayken maruz kaldığı muameleye ilişkin olarak, geçmişte verdiği ifadelerle tutarlı ayrıntılı bir açıklama sunmuş olsa da, Hükümet ne bu iddiaları çürüten herhangi bir argüman ileri sürmüş ne de bu süre zarfında Lapunov’un nerede olduğuna dair alternatif makul bir açıklama sunmuştur. Mahkeme, diğer olguların yanı sıra, Lapunov’un ifadelerinin çeşitli sivil toplum kuruluşları, Rus ve yabancı uzmanlar tarafından güvenilir bulunduğunu; kız kardeşinin kaybolmasının erken dönemlerinde alarm verdiğini; tıbbi delillerin PVC borularla dövülme ile tutarlı olduğunu ve travma sonrası stres bozukluğu olduğunun bir psikolojik raporda doğrulandığını kaydetmiştir. Başvurucunun ifadelerinin geneli, o dönemde Çeçenistan’da yaşanan “eşcinsel karşıtı tasfiye” ile ilgili yaygın haberlerle desteklenmiştir.
Kötü muamelenin vahametiyle ilgili Mahkeme, Bay Lapunov’un 12 gün boyunca gözaltında tutulduğu, tekmelendiği ve PVC borularla ciddi şekilde dövüldüğü sırada savunmasız oluşunu da dikkate almıştır. Bu durum, tecavüzle tehdit edilmek, kameraya çekilirken cinsel ilişkilerinin ayrıntılarını vermeye zorlanmak, diğer eşcinsel erkeklerin isimlerini açıklamaya zorlanmak ve onlardan birinin dövülmesine tanık olmak gibi psikolojik şiddetle daha da ağırlaştırılmıştır. Mahkeme, bu muamelenin işkence noktasına ulaştığı sonucuna varmıştır.
Bay Lapunov’un makul iddiaları ve Hükümet’in bu iddiaları çürütememesi göz önüne alındığında, Mahkeme, Lapunov’un Devlet görevlileri tarafından 3. maddeyi ihlal edecek şekilde gözaltına alındığına ve işkence gördüğüne karar vermiştir.
Soruşturma
Sözleşme’ye göre, Devletlerin şiddet olaylarında rol oynadığından şüphelenilen ayrımcı tutumları ortaya çıkarma konusunda özel bir dikkat gösterme yükümlülüğü bulunmaktadır. Kötü muamele iddialarının inandırıcı olduğu durumlarda, ön soruşturma tek başına yeterli değildir; bir ceza davası açmak ve tam teşekküllü bir ceza soruşturması yürütmek yetkililerin görevidir.
Mahkeme, Rus yetkililerin, üst düzey memur gibi ilgili polis memurlarının ifadelerini almak ve ilgili dönemde Bay Lapunov’un cep telefonunun konumunu belirlemek de dahil olmak üzere, davada temel soruşturma adımlarını atmadığını not etmiştir. Çeçen polis, Bay Lapunov’a işkence yapılmasına karıştığı iddialarına rağmen, soruşturma boyunca doğrudan soruşturmaya dahil olmuş ve soruşturmanın bağımsızlığını tehlikeye düşürmüştür.
Mahkeme, Bay Lapunov’a yapılan muameleye ilişkin soruşturmanın etkisiz olduğuna ve 3. maddeyi ihlal ettiğine karar vermiştir.
Madde 3 ile bağlantılı olarak madde 14
Mahkeme, Bay Lapunov’un cinsel yöneliminin kötü muamelede bulunulmasında oynamış olabileceği rolü araştırmak için makul adımlar atılmadığına karar vermiştir. Gerçekten de ceza davası açılmasının reddedilmesi, olası saike ilişkin hiçbir değerlendirme içermemiştir. Mahkeme, 3. madde ile bağlantılı olarak 14. maddenin ihlal edildiğine karar vermiştir.
Madde 5
Mahkeme, Bay Lapunov’un herhangi bir yasal dayanak olmaksızın Devlet görevlileri tarafından alıkonulduğunu zaten tespit etmiştir. Bu sebeple, Sözleşme’nin 5. maddesinin ihlal edildiğine karar vermiştir.
Adil tazmin (Madde 41)
Mahkeme, Rusya’nın başvurucuya 52.000 Euro manevi tazminat ödemesine karar vermiştir.
Karar yalnızca İngilizce mevcuttur.
Bu basın açıklaması Yazı İşleri Müdürlüğü tarafından hazırlanmış bir belgedir. Mahkeme’yi bağlamamaktadır. Kararlar, hükümler ve Mahkeme hakkında daha fazla bilgi www.echr.coe.int adresinde bulunabilir. Mahkeme’nin basın bültenlerini almak için lütfen buradan abone olun: www.echr.coe.int/RSS/en veya bizi Twitter’da @ECHR CEDH adresinden takip edin.
Basın bağlantıları
echrpress@echr.coe.int | tel: +33 3 90 21 42 08
Gazetecilerin sorularını e-posta yoluyla göndermelerini tavsiye ederiz.
Neil Connolly (tel.: + 33 3 90 21 48 05)
Tracey Turner-Tretz (tel.: + 33 3 88 41 35 30)
Denis Lambert (tel.: + 33 3 90 21 41 09)
Inci Ertekin (tel.: + 33 3 90 21 55 30)
Jane Swift (tel.: + 33 3 88 41 29 04)
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 1950 tarihli Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin ihlal edildiği iddialarını ele almak üzere 1959 yılında Avrupa Konseyi üyesi devletler tarafından Strazburg’da kurulmuştur.
Çeviren: Av. Benan Molu
Kararın tamamına buradan ulaşabilirsiniz: https://hudoc.echr.coe.int/?i=001-226449